ส่วนพระนครศรีอยุธยานั้นเกิดขึ้นบนชุมทางลำน้ำใหญ่และสาขา ซึ่งล้วนเป็นเส้นทางคมนาคมทางน้ำแทบทั้งสิ้น รวมทั้งเป็นตำแหน่งที่เกิดเป็นแม่น้ำใหญ่ ซึ่งฝรั่งเรียกว่า "แม่น้ำ" ไหลจากอยุธยาลงใต้ ผ่านกรุงเทพฯ และสมุทรปราการไปออกทะเลที่อ่าวไทย  ภาพวาดเกาะเมืองอยุธยา โดยโยฮันเนส วิงโบเนส์ จิตรกรชาวดัตช์ แสดงเครือข่ายคูคลองและลำน้ำในและนอกเกาะเมือง รวมทั้งเห็นแนวกำแพงและป้อมที่รายล้อมรอบเมือง ตลอดจนที่อาศัยของชาวบ้านตามแนวชานพระนคร ส่วนด้านเหนือนั้นมีลำน้ำใหญ่ และลำน้ำแพรกอันเป็นสาขาประดังเข้ามาถึง ๓ สาย คือ แม่น้ำลพบุรี แม่น้ำบางแก้ว และสาขาของแม่น้ำน้อยที่รวมกับแม่น้ำบางแก้วเป็นแม่น้ำมะขามหย่อง ซึ่งปัจจุบันเรียกว่า "แม่น้ำเจ้าพระยา" เกิดท้องทุ่งระหว่างแม่น้ำมากมาย เช่น ทุ่งมะขามหย่อง ทุ่งภูเขาทอง ทุ่งแก้ว ทุ่งขวัญ ทุ่งลุมพลี ทุ่งบางปะกัน ทุ่งวัดนนทรี เป็นต้น จากการเป็นพื้นที่ชุมทางของแม่น้ำ และลำน้ำที่เป็นเส้นทางการคมนาคมดังกล่าว ทำให้พระนครศรีอยุธยาเติบโตและเปลี่ยนแปลงเป็นอย่างมากในช่วงเวลา ๔๐๐ ปี ตั้งแต่การเกิดของเมืองใน พ.ศ.๑๘๙๓ จนถึงกาลเวลาสิ้นสุดลงใน พ.ศ.๒๓๑๐ โดยแบ่งช่วงเวลาออกเป็น ๓ สมัย คือ สมัยอยุธยาตอนต้น อยุธยาตอนกลาง และอยุธยาตอนปลาย  ภาพถ่ายดาวเทียมของเกาะเมืองอยุธยา ที่สนับสนุนคำกล่าวที่ว่า "แม่น้ำทุกสายมุ่งสู่อยุธยา" โดยตอนเหนือมีแม่น้ำลพบุรี ทางตะวันออกเฉียงเหนือมีแม่น้ำป่าสัก ส่วนทางตะวันตกและใต้ของเกาะเป็นแม่น้ำเจ้าพระยา จึงทำให้พระนครศรีอยุธยาเป็นเมืองท่าภายใน ทำการค้ากับนานาชาติจนร่ำรวยมั่งคั่ง สมัยอยุธยาตอนต้น บริเวณสำคัญของเมืองอยู่โดยรอบบึ่งพระรามหรือหนองโสน มีพระราชวังอันเป็นที่ประทับของพระมหากษัตริย์อยู่ในอาณาบริเวณที่เป็นวัดพระศรีสรรเพชญ์ มีวัดพระรามซึ่งมีพระปรางค์เป็นพระมหาธาตุเจดีย์ สร้างขึ้น ณ บริเวณที่ถวายพระเพลิงพระบรมศพของสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ พระปรางค์วัดมหาธาตุ ซึ่งสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ (ขุนหลวงพะงั่ว) สร้างให้เป็นพระบรมธาตุของเมืองพระนครศรีอยุธยา นับได้ว่าเป็นวัดที่สำคัญที่สุดของพระนครในยุคนั้น และพระปรางค์วัดราชบูรณะ ซึ่งสร้าง ณ บริเวณที่ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระนครินทราชาธิราช พระปรางค์ทั้งสามองค์นี้นับเป็นอัตลักษณ์ทางศิลปะสถาปัตยกรรมของสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น ในพุทธศตวรรษที่ ๑๙-๒๐ พอมาถึงสมัยพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ลงมา กรุงศรีอยุธยาเติบโตกว่าเก่า มีการขยายแหล่งที่อยู่อาศัย และการสร้างวัดวามากขึ้น ทั้งภายในเกาะเมือง และบริเวณสองฝั่งน้ำลำคลองโดยรอบ เป็นสมัยที่กรุงศรีอยุธยารวมนครศรีธรรมราช สุโขทัย นครราชสีมา และเมืองใกล้เคียงในเขตกัมพูชา และลาวเข้าไว้ในราชอาณาเขต อีกทั้งมีการปฏิรูปการปกครอง และการบริหารที่ทำให้เป็นรัฐรวมศูนย์ของสยามประเทศ ภายในพระนครมีการเปลี่ยนแปลงบริเวณที่เป็นศูนย์อำนาจ ด้วยการสร้างพระบรมมหาราชวังที่เป็นแบบอย่างเหมือนกับอาณาจักรใหญ่ๆ ในอดีต เช่น เมืองพระนคร จีน และพุกาม สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงย้ายพระราชวังเดิมไปอยู่ทางตอนเหนือติดกับคลองเมืองด้านที่เป็นลำน้ำลพบุรี สร้างวัดพระศรีสรรเพชญดารามขึ้นในบริเวณซึ่งเป็นพระราชวังเดิม และให้อยู่ภายในกำแพงของพระราชวังชั้นนอก  ภาพถ่ายดาวเทียมของเมืองโบราณนครชัยศรี อันถือเป็นแม่แบบของอยุธยา ที่เกิดจากเส้นทางคมนาคมทางน้ำล้อมรอบ ทำให้เป็นมหานครในสมัยทวารวดีราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ ในภาพเห็นลำน้ำบางแก้วไหลผ่านจากพระปฐมเจดีย์ผ่าเข้ากลางเมืองโบราณ แล้วออกไปบรรจบกับแม่น้ำท่าจีน ณ วัดพระศรีสรรเพชญดาราม มีพระพุทธรูปยืนห่อหุ้มด้วยทองคำ เป็นพระพุทธรูปสำคัญของราชอาณาจักร ประดิษฐานในพระวิหารหลวง ๑๑ ห้อง ที่นอกจากเป็นที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาแล้ว ยังเป็นสถานที่ถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา ที่บรรดาเจ้านาย ขุนนาง และข้าราชการต้องถือสัตย์ปฏิญาณเพื่อความจงรักภักดีต่อองค์พระมหากษัตริย์ มีการสร้างพระบรมธาตุเจดีย์ประจำรัชกาลถึง ๓ องค์ เป็นพระสถูปทรงกลมแบบสุโขทัย อันแสดงให้เห็นถึงการเปลี่ยนความสำคัญจากการสร้างพระปรางค์แบบสมัยอยุธยาตอนต้น มาเป็นพระสถูปทรงกลมในสมัยอยุธยาตอนกลาง ความเจริญของกรุงศรีอยุธยาตอนกลางรุ่งเรืองมาถึงรัชกาลสมเด็จพระชัยราชาธิราช ที่มีการสร้างพระพุทธรูปสำริดที่ใหญ่ที่สุดในราชอาณาจักรขึ้นในพระนคร สร้างเมืองธนบุรีศรีมหาสมุทรขึ้นเป็นเมืองด่านสองฝั่งน้ำเจ้าพระยา อันเป็นเส้นทางคมนาคมมาถึงกรุงศรีอยุธยา และเกิดชุมชนบ้านเมืองเป็นระยะจากปากน้ำเจ้าพระยามาถึงเมืองหลวง หลังรัชกาลสมเด็จพระชัยราชาธิราช ความรุ่งเรืองของบ้านเมืองชะงักงันอันเนื่องมาจากเกิดสงครามไทยรบพม่า จนกลายเป็นประเทศราชของพม่าในรัชกาลของสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช อยุธยาอ้างเหตุกับพม่าในเรื่องการรุกรานของเขมร เพื่อสร้างและขยายตัวเมือง ด้วยการสร้างกำแพงเมือง ป้อมปราการก่ออิฐถือปูนมาจรดริมแม่น้ำและคลองเมืองทุกด้าน ขุดคลอง สร้างถนน สร้างสะพาน เพื่อใช้ระยายน้ำและคมนาคมอย่างมีระเบียบแบบแผนเหมือนเมืองทางตะวันตก โครงสร้างและผังเมืองดังกล่าวนี้ได้ขานรับการฟื้นฟูบ้านเมือง และราชอาณาจักรตั้งแต่สมัยสมเด็จพระนเรศวรและสมเด็จพระเอกาทศรถ หลังจากอยุธยาเป็นเอกราชจากพม่า 
|
